Veri ve Veri Çeşitleri

Araştırma yapmadaki öncelikli amaç bir konuyla ilgili veri (data) toplamaktır. Türkçe sözlükte “veri”, “Bir araştırmanın, bir tartışmanın, bir muhakemenin temeli olan ana öge, muta, done” olarak tanımlanmaktadır. 

Verilerimizi elde ettiğimiz kaynağın tamamına “toplum” veya “evren” denir. Toplumun hakkında veri topladığımız özelliklerine ise “değişken” adı verilir.

İnceleyeceğimiz değişkeni toplumun tamamında araştırmak için kaynak, zaman ve imkanlarımız çoğunlukla yetersiz olacağından genelde toplumu temsil edebilecek bir grup birey yani “örneklem” hakkında veri toplarız. Eğer incelediğimiz değişken hakkında toplumun tamamından veri toplamışsak o zaman “değişken” ifadesi yerine “parametre” kullanmak daha uygun olur. Makale yazımında buna dikkat etmeliyiz. Değişken yerine uygunsuz bir şekilde parametre terimini kullanmak sık yapılan yanlışlardandır. 

Değişkenler kategorik ve numerik olarak ikiye ayrılır. 

Kategorik değişkenlerde her birey belli sınıflardan birine dahil edilebilir. Bu değişken türü de kendi içerisinde Nominal (Atanmış) ve Ordinal (Sıralı) olmak üzere ikiye ayrılır. Nominal değişkenlerde hangi kategorinin önce geleceği araştırmacının atamasına bağlıdır (1=bayan, 2=erkek olabileceği gibi 1=erkek, 2=bayan da olabilir). Sıralı değişkenlerde ise küçükten büyüğe, ya da büyükten küçüğe doğru bir sıra vardır (1=zayıf, 2=normal, 3=kilolu, 4=şişman, 5=aşırı şişman gibi).  Bir kategorik değişkenin sadece iki özelliği olması halinde ona binary (ikili) veya dichotomous (dikotom) değişken denir (evet/hayır; canlı/ölü gibi). 

Değişkenimiz, sınıflardan oluşmak yerine belli sayıları alan numerik bir değişken de olabilir. Bu durumda da alınan değer tam sayılı (discreet) (Kaç kez doktora gittiniz? [4 kez] Hastane kaç yataklı? [60 yataklı] gibi) veya sürekli (continuous) (Boy [165,5 cm], Hemoglobin değeri [14,3 mg/dl] gibi) olabilir. 

Değişken çeşitlerini ayırt edebilmek, kullanılacak istatistiksel yöntemi seçerken ve SPSS'te analiz yaparken önemli olacak. Kategorik değişkenler sayı ve yüzde olarak gösterilirken numerik değişkenler ortalama ve standart sapma gibi ölçütlerle gösterilir. 

Kategorik ve numerik verilerin ayırımı genellikle kesin olmakla birlikte bazen sıralı değişkenlerde kategori sayısı fazla olabilir. Bu durumlarda sıralı değişkenler kategorikmiş gibi muamele görebilir. Örneğin ağrı şiddetini araştırdığımız bir ankette 1‟den 7‟ye kadar bir görsel analog skala kullanmış olabiliriz. Tanım olarak bu, sıralı kategorik bir değişken olmakla birlikte çeşitli gruplar arasında ağrı Şiddetini karşılaştırmak için ortalamaları almamızda bir sakınca yoktur. 

Diğer taraftan, değişkenler SPSS tarafından ordinal, nominal ve numerik olarak ayırt edilir (tam sayılı ve sürekli numerik veriler aynı şekilde işlem görür). 

İstatistik Analiz Planı Hazırlama

İstatistiksel olarak anlamlı sonuçlar elde etmek, iyi planlanmış bir protokol ve kolay kullanılabilir bir olgu rapor formu hazırlanması ile mümkün olmaktadır. Bu nedenle Plato olarak; araştırmaların planlanma aşamasında istatistiksel analiz planı hazırlanmasını önermekteyiz.

Hazırlanacak olan istatistik analiz planında;

- Çalışma amaçlarını gözden geçirilmesi,
- Çalışma popülasyonunun tanımlanması,
- Çalışmaya amaçları doğrultusunda örneklem büyüklüğüne temel oluşturacak bilgilere yönelik literatür taraması,
- Örneklem büyüklüğü hesabının gerekçeli olarak açıklanması,
-Demografik, temel, etkililik, güvenilirlik ve diğer verilerin analizlerinin ve sunumunun yöntemi,
- İstatistiksel yöntemlerin protokol metninde kullanılacak formatta tarif edilmesi,
- Planlanan tabloların ve grafiklerin listelenmesi

gibi araştırma esnasında ihtiyaç duyulacak tüm istatistiksel konularla ilgili bilgi bulunacaktır.

Geniş kapsamlı istatistik analiz planı, tüm çalışmalar için en iyi çözüm olmakla birlikte özellikle Faz I-II-III çalışmalar için önerilmektedir

ROC Analizi

Receiver Operating Characteristics (ROC) eğrisi testin duyarlılık değerini 1-özgüllük  değerinin (yalancı pozitiflik) grafiksel olarak gösterilmesidir. ROC eğrisi Relative  Operating Characteristics eğrisi olarak ta bilinir. Bu ismin verilmesinin nedeni, gerçek  pozitiflik ile yalancı pozitiflik değerlerini rölatif (nispi) olarak karşılaştırmasındandır.

ROC eğrisinin değerlendirilmesinde önemli olan eğrinin altında kalan alandır (Area  Under the Curve; AUC). AUC, testimizi rastgele seçilen bir pozitif durumda bireyi  rastgele seçilen bir negatif duruma göre doğru sınıflandırabilme ihtimalidir. Dolayısıyla, ROC eğrisinin altında kalan alan 1‟e ne kadar yakınsa testimizi doğru  tahmin değeri o kadar yüksek olacaktır. Tersine %50‟ye yakın olması ise değerinin düşük olduğunu gösterecektir.

Mantıksal-matematiksel zeka

Mantıksal-matematiksel zeka, bir bireyin bir matematikçi, bir ekonomist veya bir istatistikçi gibi sayıları etkili bir şekilde kullanabilmesi ya da bir bilim adamı, bir bilgisayar programcısı veya bir mantık uzmanı gibi sebep-sonuç ilişkisi kurarak olayların oluşumu ve işleyişi hakkında etkili bir şekilde mantık yürütebilmesi kapasitesidir. 

Mantıksal-matematiksel zekaya sahip olan bireyler,nesneleri belli kategorilere ayırarak, olaylar arasında ilişkiler kurarak, nesnelerin belli özelliklerini sayısallaştırarak ve olaylar arasındaki soyut ilişkiler üzerinde kafa yorarak en iyi öğrenirler.

Bu tür zeka günümüz dünyasında oldukça önemli bir yer tutar. Bir çok meslek alanında matematiksel zekaya ihtiyaç duyulur. Matematiksel/mantıksal zeka kişinin sayıları etkili bir şekilde kullanabilmesi ve olayları sebep/sonuç ilişkisi kurma yoluyla yorumlayabilme, geometrik şekillerle çalışabilme, farklı bağlantılar kurabilme yeteneği ve kapasitesi ile ilgilidir.

Bu zeka türünün en temel dayanağı sayı ve işlemlerin verimli ve güçlü bir şekilde kullanabilmesidir. Bu tip zekaya sahip kişilerde bilimsel düşünebilme, objektif gözlem yapabilme, sonuç çıkarabilme, hipotez kurabilme yetenekleri oldukça gelişmiştir.

Matematiksel/mantıksal zeka türüne sahip çocuklar küçük yaştan itibaren çok meraklıdırlar ve sıklıkla her şeyin nasıl çalıştığını sorarlar, seri bir şekilde zihinden hesap yapabilirler. Matematik aktivitelerini severler, strateji oyunları ve mantık bulmacaları sıklıkla tercih ettikleri etkinliklerdir. Dama, satranç gibi düşünce gerektiren oyunlardan çok hoşlanırlar ve akıl yürütmeye dayalı yap-boz, lego oyunlarını severler.

Neden istatistikçilerden destek almalıyım?

Toplanmış olan araştırma verilerinden, matematiksel olarak doğrulanmış sonuçların elde edilmesi için istatistiksel çözümleme yöntemleri kullanılır. Bu yöntemlerden, çalışmaya ve toplanmış verilerin yapısına en uygun olan seçilerek uygulanır ve böylelikle çalışmanın hipotezlerine ilişkin bilimsel sonuçlar elde edilir. İşte istatistiksel çözümlemenin en önemli aşamalarından biri, uygun yöntemin seçilmesidir.

Her araştırma ve her veri kümesi kendi koşullarına bağlı olarak farklı özellikler taşımaktadır. İstatistiksel çözümlemenin doğru şekilde yapılabilmesi için bu özelliklerin kavranmış olması şarttır. Bu sebepten, profesyonel istatistik uzmanları ile birlikte yürütülecek olan çözümleme süreci, araştırmaların sonuçlarına en sağlıklı biçimde ulaşılması için öncelikli olarak tercih edilmelidir. Konunun uzmanlarının araştırmaya ilişkin soracağı sorular ve bu soruların cevaplarına bağlı olarak yapacakları yönlendirmeler, verilerin istatistiksel çözümlenmesinde oldukça önemli bir yer tutar. Hem uygun yöntemin seçilmesi hem de bu yöntemin uygulanarak sonuçların doğru biçimde yorumlanabilmesi için uzman istatistikçilerin yardımı, öncelikli olarak tercih edilmelidir.